Welke factoren bepalen ons gedrag? En hoe kun je gedrag beïnvloeden?

Hoe komt ons gedrag tot stand? Welke factoren bepalen ons gedrag? En hoe kun je gedrag beïnvloeden? Het zijn veelgestelde vragen over hoe de mens werkt. In dit artikel ga in op de onderdelen waar ik naar kijk als ik een mens zie bewegen. Het zijn factoren die ik opgehaald heb uit de sociale psychologie, toegepaste gedragsanalyse en antropologie.

Onze aangeboren aanleg

Eén van de factoren die ons gedrag bepaalt, zijn de aangeboren neigingen die we hebben. De ene mens is meer geneigd samen te werken en de andere is meer op zichzelf. Sommige mensen zijn beter in staat om te reflecteren op hun eigen gedrag en anderen schieten sneller in een reflex zonder erbij na te denken. De plek die emoties innemen is ook deels genetisch bepaald. De mate waarin we angst ervaren is eveneens aangeboren. We gaan er het liefst vanuit dat ieder mens dezelfde kansen heeft en op dezelfde wijze zijn start maakt vanaf de geboorte. Dit blijkt echter niet het geval te zijn. Onze aanleg is voor een deel bepalend voor ons gedrag en daarmee een heel relevante factor.

Aanleg valt uiteen in twee grote categorieën.

• Aanleg waar we allemaal standaard last van hebben. Dit zijn de zogenaamde 'biases' en 'heuristics', zo'n 200 (!) in totaal;
• Aanleg die specifiek op jou van toepassing is. Dit is aanleg die gaat over jouw persoonlijke aangeboren voorkeuren.

Lees ook: De betekenis van bias gaat vooral over gedragsverandering

Onze ervaringen van geboorte tot vandaag

Onze eerdere ervaringen zijn zeer bepalend voor ons gedrag op dit moment. De toegepaste gedragsanalyse stelt zelfs dat we alleen gedrag laten zien, dat we al kennen. Wat ik vandaag zeg en doe, is een herhaling van wat ik het verleden heb meegemaakt. We leggen graag contact met mensen, als we hier positieve associaties mee hebben. Werk is van betekenis, als je ervaren hebt dat werk van betekenis kan zijn. We zijn gesteld op onze naasten, als je meegemaakt hebt dat naasten liefdevol zijn.

Als je naar een ander mens kijkt, kijk je in feite naar de optelsom van wat die persoon meegemaakt heeft. Je kunt jouw norm op mij loslaten en stellen wat je van mij verwacht, maar daarmee sla je over dat ik zo mijn eigen beweegredenen heb. Ik heb bepaalde zaken ervaren en níet ervaren. Als jij van mij 'liefde', 'collegialiteit', 'vriendschap' of 'respect' verwacht, dan is de vraag wat ik onder die woorden versta. Mijn ervaringen zijn dus een factor die bepalend zijn voor mijn gedrag.

Lees ook: Wie ik ben geworden? Ik ben wat ik om mij heen denk te zien.

De omgeving is bepalend voor gedrag

Welke factoren bepalen ons gedrag naast onze aangeboren neigingen en onze ervaringen? De omgeving is een zeer belangrijke factor voor gedrag. Of ik mijzelf kan zijn, hangt af van de omgeving waar ik in verkeer. Als je geboren bent in een gezin met armoede, heb je veel minder kansen dan dat jouw ouders wel over financiële middelen beschikken. Op het moment dat ik een seksuele geaardheid heb die ik niet kwijt kan in het land waar ik woon, dan is mijn geografische positie mede bepalend voor mijn gedrag. Welke cultuur aspecten spelen mee als ik mij onder mensen begeef? Wat wordt er sociaal gezien van mij verlangd? De omgeving is een zeer bepalende factor voor de mate waarin ik gedrag kan laten zien. 

Lees ook: Welke invloed heeft cultuur op individueel gedrag?

Vaardigheden en competenties bepalen mijn gedrag

Als je nooit geleerd hebt om piano te spelen, dan kun je niet zoveel met een piano. Klinkt logisch, maar als je in het dagelijks leven om je heen kijkt slaan we de vraag vaak over of iemand wel kan wat je van hem / haar verlangt. Misschien is er wel een reden waarom iemand niet zijn eigen maaltijden kookt, weinig gebruik maakt van een computer of niets van zich laat horen. Je kunt geen gedrag vertonen wat je niet geleerd hebt. Het hebben of ontbreken van vaardigheden en competenties zijn bepalend voor mijn gedrag. Welke factoren bepalen ons gedrag zou je dus ook kunnen lezen als: 'welke factoren ontbreken om gedrag te laten zien?'. 

Lees ook: Kan iemand echt veranderen?

Welke factoren bepalen ons gedrag? Let vooral op de beleving!

De meest krachtige bepaler voor ons gedrag, is hetgeen we ervaren ná gedrag. De beleving van de mens bepaalt in grote mate of iemand zich de volgende keer weer zo zal gedragen. Het blijkt dat we heel gevoelig zijn voor de consequenties die volgen op ons gedrag. Als we iets prettigs ervaren, dan zijn we geneigd om dit te herhalen. Iets wat we als vervelend ervaren vermijden we liever. Als we nadenken over gedragsverandering, dan is het van belang om te achterhalen wat iemand ervaart, omdat dit iets zegt over de kans dat het gedrag de volgende keer weer ontstaat. 

• Ik spreek mij uit en er wordt naar mij geluisterd. De volgende keer geef ik weer mijn mening;
• Ik spreek mij uit en er wordt niets mee gedaan. 'Laat maar'. Mijzelf uitspreken zal verminderen.

Lees ook: Waar komt gedrag vandaan?

Hoe kun je gedrag beïnvloeden?

Met deze factoren wordt duidelijk hoe ons gedrag tot stand komt. De vraag is hoe je gedrag kunt beïnvloeden. 

• Verdiep je in de aangeboren aanleg van jezelf of de ander. Er is veel bekend over hoe irrationeel we ons gedragen;
• Stel vragen over de associaties die jijzelf of de ander heeft opgedaan. We spreken dezelfde taal, maar bedoelen we ook hetzelfde?
• Wat is er wel en niet (!) aanwezig in de omgeving van de ander? Jij ziet misschien vooral 'de collega' in de ander. Maar wat is er nog meer?
• Welke vaardigheden heeft iemand wel en niet? Creëer de veiligheid om met elkaar vast te stellen of iemand echt in staat is om te laten zien wat nodig is;
• Wat ervaart iemand na het gedrag? Welk gevoel komt er kijken bij de beleving van jezelf of de ander? Dit zegt veel over de herhalingskans op gedrag.

Lees ook mijn overzichtsartikel over gedragsverandering