Kenmerken van een angstcultuur. Hoe herken je een angstcultuur?

Een angstcultuur binnen een organisatie heeft enorme gevolgen voor de prestaties van medewerkers. Angst werkt verlammend op de mens en dus ook binnen een werkomgeving. Juist binnen organisaties waar veel van medewerkers wordt verlangd, vormt een angstcultuur een groot probleem. Wat zijn de kenmerken van een angstcultuur en hoe herken je een angstcultuur?

Wat is angst?

Angst is een emotie waarbij je probeert weg te bewegen van iets dat je vervelend vindt. Je wil graag iets vervelends vermijden en dat is heel natuurlijk voor de mens. Angst is een basale emotie die te maken heeft met overleving. Het indrukwekkende hierbij is dat angst ons rationele denken verhinderd. De hersenen scannen éérst af of een omgeving veilig is en staat daarna pas toe dat er goed nagedacht kan worden. Angst is geen emotie die weg te redeneren valt, of waarover je in discussie kunt. Angst is er en als angst bevestigd wordt, dan zal angst zich herhalen.

Als een werkomgeving onveiligheid met zich meebrengt, dan vertaalt zich dit in gevoelens van angst. Medewerkers binnen een organisatie waarin angst heerst, hebben geleerd dat er ongeschreven regels zijn over wat zij (be)horen te doen en wat zij moeten vermijden of ontwijken. Het is belangrijk om je te realiseren dat er niet openlijk over deze angst gesproken wordt. Een angstcultuur onttrekt zich dan ook vaak aan het zicht. Mensen zeggen en doen dingen níet, die ze wel zouden moeten doen. Het is lastig om gedrag te zien dat er niet is. Daarom onttrekt een angstcultuur zich vaak aan het zicht van het leiderschap. Het doel is juist dat ik word vermeden. Zo min mogelijk opvallen is vaak het devies binnen een angstcultuur.

Lees ook: Wat is angst precies en hoe herken je een angstig persoon?

Wat is cultuur?

De wijze waarop een groep mensen samenwerkt, noemen we de 'cultuur' binnen een organisatie. Cultuur is de gesproken en onuitgesproken manier waarop we samenwerken. Op het moment dat medewerkers ervaren dat er negatieve gevolgen zitten aan de manier waarop zij zelf hun werk zouden willen doen, dan leren zij dat zij zich moeten aanpassen. 'Niet je kop boven het maaiveld uitsteken, anders gaat je kop eraf'. 'Je mond houden als die leidinggevende langs loopt, anders zijn de gevolgen voor jou'. Initiatief nemen wordt niet op prijs gesteld door collega's. Bang zijn voor de omgeving wordt aangeleerd. Een nieuw idee opperen wordt gezien als een kans op extra werk en moet voorkomen worden.

Binnen een samenwerking waarin dit soort signalen afgegeven worden, leren mensen iedere vorm van initiatief en bevlogenheid af. Ze doen net genoeg om straf te voorkomen, maar niet meer dan strikt noodzakelijk. In een angstcultuur worden mensen 'compliant'. Ze voldoen, maar niet meer dan dat. Daar komt bovenop dat het voor de directie of het management heel moeilijk is om vast te stellen hoe de cultuur tussen medewerkers is. Het verhullen van de echte verhoudingen is namelijk het doel. Daar zijn mensen op getraind.

Lees ook: Wat is een cultuurverandering en waardoor kan een cultuur veranderen?

Wat is een angstcultuur?

Een angstcultuur is een vorm van 'samenwerking' tussen een groep medewerkers waarbij individuele of collectieve angst het functioneren is gaan bepalen. Het voorkomen van vervelende consequenties staat hierbij centraal. Medewerkers proberen te ontsnappen aan vervelende omstandigheden door niet op te vallen. Niet opvallen bereik je door precies te doen wat anderen ook doen en je te houden aan de ongeschreven regels die gelden. Hierdoor is een angstcultuur een heel lastig fenomeen, omdat de functie van de cultuur juist is om zo min mogelijk te laten zien van jezelf.

Wat veroorzaakt de angst?

Inmiddels begeleid ik een aantal jaar organisaties bij het in kaart brengen en oplossen van een angstcultuur. Ik heb ervaren dat het een belangrijke vraag is wie of wat de angst binnen een team, afdeling, locatie of organisatie veroorzaakt. Grofweg zijn er twee veroorzakers van angst.

• Angst van buiten het team. In dit geval ervaren medewerkers van eenzelfde groep dezelfde druk van buitenaf. Ze zijn het eens over een gemeenschappelijk probleem. Zij zien bijvoorbeeld in de organisatie zelf, of een specifieke leidinggevende een gemeenschappelijke vijand. De groep heeft ervaren dat het opnemen tegen deze vijand niet wenselijk is, omdat zij het verliezen als zij dat zouden doen. Het vermijden van die vijand wordt het doel.
• Angst van binnen het team. Binnen een groep medewerkers is een subgroep die dominant is. Deze medewerkers stemmen zeer nauw met elkaar af. Er heersen geschreven en ongeschreven regels tussen de medewerkers onderling; de cultuur. De groep dominante medewerkers dwingt bij nieuwkomers af dat zij zich schikken. Passen medewerkers zich niet aan, dan ervaren zij negatieve consequenties zoals plagen, doodzwijgen, negeren, of meer openlijke agressie zoals roddelen achter iemands rug om. Pesten en kleineren zijn ook kenmerken van een angstcultuur. Op die wijze forceren teamleden een medewerker zich aan te passen.

Kenmerken van een angstcultuur

Zoals gezegd is het voor het leiderschap lastig om een angstcultuur te doorzien. Het komt in mijn praktijk geregeld voor dat een directeur, bestuurder, manager of anderszins volledig onderschat hoe de beleving binnen een team is. Bedenk ook dat het heel 'helpend' kan zijn om een gemeenschappelijke vijand te creëren voor een team, ook als die gemeenschappelijke vijand feitelijk niets verkeerd gedaan heeft. De 'functie' van het gedrag binnen een team kan erop gericht zijn om angst te zaaien, zodat loyaliteit wordt afgedwongen.

Enkele kenmerken van een angstcultuur

• Bij alle typen angstcultuur waar ik actief ben geweest, wordt er bovengemiddeld geleund op de relatie. Het aftasten van loyaliteit, 'waar hoor jij bij' komt bovengemiddeld vaak voor binnen een angstcultuur;
• Hoog verloop onder nieuw ingestroomde medewerkers valt te verklaren door de omstandigheid dat nieuwe medewerkers niet bereid zijn te werken binnen een sfeer waarin er gedoken wordt;
• 'Zo doen wij dingen hier' en 'het management snap het niet' is taal die aanstuurt op een keuze van medewerkers. Voor welk 'team' ben jij? De organisatie, of ons team? Ook hier speelt loyaliteit een rol;
• Bepaalde taal als 'kampen', 'veilig / onveilig' geven ook aan dat er sprake is van grootse tegenstellingen;
• Daarnaast - uiteraard is er altijd het onbestemde gevoel van 'er hangt iets'. Prestaties blijven achter, verzuim is bovengemiddeld hoog, klanttevredenheid is niet op orde; het zijn dit soort hardere signalen die richting geven aan een onderbuik gevoel.

Een sterke angstcultuur houdt zichzelf in stand

Zeker als een angstcultuur binnen een organisatie al enige tijd bestaat en men deze als gegeven ook overdraagt aan elkaar, heeft een organisatie een fors probleem. Ik ken situaties waarin er decennia lang een angstcultuur aanwezig is geweest binnen een organisatie. Hoe langer je oefent met verhullen, vermijden en ontsnappen, hoe beter je erin wordt.

Wil je in gesprek over de kenmerken van een angstcultuur? Neem contact op en we spreken er vrijblijvend over.