Hoe werkt gedrag?

Een introductie op gedrag en gedragsverandering

Alles over gedrag en gedragsverandering

In dit artikel neem ik je stap voor stap mee bij alles dat er komt kijken bij gedrag en gedragsverandering.

Ik doe dit aan de hand van de meest voorkomende vragen over gedrag. Wat is gedrag? Waar komt gedrag vandaan? Hoe werkt de mens? Hoe kun je gedrag veranderen? Deze pagina geeft een uitgebreide introductie op de onderdelen die wat mij betreft komen kijken bij gedrag en gedragsverandering.

Wie is de Gedragscoach?

Mijn naam is Lex Tabak en ik ben de Gedragscoach. Ik coach individuen en teams op basis van gedragswetenschap. Deze kennis biedt praktische handvatten waarmee je aan de slag kunt met jezelf of met anderen. Gedrag is veel praktischer dan je denkt en in dit artikel beschrijf ik een uitgebreide introductie op gedrag en gedragsverandering.

Wat kun je met kennis over gedrag?

  • Kennis over gedrag helpt je om jezelf en je eigen gedrag beter te begrijpen;
  • Het is mogelijk om negatieve emoties te verminderen met kennis over gedrag;
  • Met behulp van kennis over gedrag ben je beter in staat om je doelen te bereiken;
  • Samenwerken met anderen is eenvoudiger als je begrijpt waarom de ander iets doet;
  • Kennis over gedrag kun je inzetten om relaties met anderen te versterken;
  • Werk je voor een organisatie? Dan kan kennis over gedrag resultaten versterken.

Wat is gedrag?

Gedrag is zo vanzelfsprekend, dat je misschien onvoldoende stilstaat bij wat gedrag precies is. Gedrag is een concrete, waarneembare beweging. Je moet gedrag met je ogen of oren kunnen waarnemen, om het als gedrag te kunnen aanwijzen. Waarom het zo enorm belangrijk is dat je gedrag aan moet kunnen wijzen lees je verderop in de tekst. Voor nu volstaat dat je gedrag moet kunnen zien of horen. Zodat je het bijvoorbeeld kunt tellen of voor kunt doen aan een ander.

Enkele voorbeelden van wat gedrag wel is

  • Het opstaan van een stoel;
  • Een formulier invullen;
  • Antwoord geven op een vraag;
  • Het trekken aan een touw.

Dit zijn voorbeelden die je kunt waarnemen en voldoen aan de definitie van gedrag.

Een paar voorbeelden van wat gedrag níet is

  • Jaloers zijn;
  • Initiatief tonen;
  • Luisteren;
  • Op tijd komen.

Deze voorbeelden kun je niet tellen of voordoen en zijn vallen daarom niet onder ‘gedrag’.

We spreken vaak over gedragsverandering alsof we al eens zijn over wat gedrag is. Dat blijkt in de praktijk helemaal niet zo te zijn. Toch doen we net of we weten waarover we praten. Probeer maar eens een doel dat je jezelf stelt te vertalen in praktisch gedrag. Dan merk je hoe lastig dat is. In deze tekst haal ik een regelmatig voorbeeld van gedragsverandering aan. In de loop van dit artikel haal ik dit voorbeeld erbij om uiteindelijk te komen tot ander gedrag.

Hoe kun je snel afvallen?

Ieder jaar neem ik mijzelf opnieuw voor om af te vallen. Ik ben een paar kilo te zwaar en ik beweeg te weinig. Ook al heb ik goede voornemens om gezonder te eten en meer te sporten, ik merk dat het mij niet lukt om mij hieraan te houden. Hoe val ik af met behulp van gedragsverandering?
Sporten, gezonder eten en meer bewegen is geen gedrag. Het zijn containerbegrippen die te maken hebben met gezond gedrag, maar ze zijn zo breed beschreven dat je er van alles mee kunt. Wat is precies ‘sporten’? Wanneer is ‘meer bewegen’ geslaagd en wat versta je onder ‘gezonder eten’? Maak gedrag concreet.

Waar komt gedrag vandaan?

Nu we begrijpen wat gedrag precies is, weten we nog niet waar gedrag nu eigenlijk vandaan komt. Het is belangrijk om te weten waar gedrag vandaan komt, omdat we daarmee ook te weten komen hoe we het kunnen beïnvloeden. Als we willen weten hoe het zit met gedrag en gedragsverandering, dan gaan we ook op zoek naar de redenen voor gedrag. Hierbij is het belangrijk dat we niet alleen kijken naar het gewenste gedrag, maar ook naar het huidige gedrag.

Veel mensen denken dat gedrag spontaan ontstaat en het een gegeven is dat je doet wat je doet. We verklaren dit ook vaak met woorden zoals het ‘karakter’ van iemand of de ‘persoon’. “Zo ben ik nu eenmaal”, hoor je dan. Alsof het een statisch ding is wat jij bent. Dit is echter niet zo. Gedrag valt te beïnvloeden en dus te veranderen. In dit onderdeel gaan we in op twee belangrijke onderwerpen. Gedrag is altijd logisch en heeft altijd een reden.

Waarom is gedrag altijd logisch?

Al het gedrag wat we vertonen, is logisch. Ook ongewenst gedrag. Gedrag heeft namelijk altijd een reden. Wat die redenen precies zijn bespreek ik hieronder, maar laten we eerst even goed stil staan bij het feit dat gedrag áltijd logisch is. Ook al begrijp jij het zelf het gedrag van de ander niet altijd. We houden ons niet altijd aan de snelheid, met een reden. Mensen zijn verslaafd aan roken, met een reden. We komen onze afspraken niet altijd na en dat heeft een reden. Voordringen in een rij gebeurt met een reden en ook voor je beurt praten heeft een reden. Gedrag is niet altijd prettig, maar wel altijd logisch. Logisch voor de persoon die het gedrag vertoont. De vraag is of jij de nieuwsgierigheid op kunt brengen om op te halen wat die reden is. Ook als het om je eigen gedrag gaat.

Hoe kun je snel afvallen?

Als mijn gedrag altijd logisch is, dan is onvoldoende sporten, te weinig bewegen en ongezond eten ook logisch. Ook al neem ik mij voor om ander gedrag te vertonen, dat wil dus niet zeggen dat mijn gedrag opeens verandert. Ik zal mij moeten verdiepen in de ‘triggers’ van mijn oude gedrag, voordat ik tot nieuw gedrag kan komen.

Wat zijn de redenen van gedrag?

Als ik wil komen tot ander gedrag en gedragsverandering, dan zal ik moeten weten wat de redenen zijn van mijn gedrag. Nogal wat mensen denken dat er duizenden redenen zijn waarom mensen zich gedragen op hun eigen manier. Dat heeft te maken met het idee dat we allemaal uniek zijn en willen zijn. De werkelijkheid is echter een stuk eenvoudiger. Er zijn slechts vier (!) redenen waarom mensen gedrag vertonen als je het aan de wetenschap van de Gedragsanalyse overlaat.

  1. Aandacht krijgen. Een selfie maken, je vinger opsteken in de klas of een standpunt innemen. Lees verder >>
  2. Vermijdingsgedrag. Geen antwoord geven, de andere kant opkijken of roddelen over een ander. Lees verder >>
  3. Concrete doelen behalen. Een marathon lopen, een formulier invullen of sparen voor een nieuwe auto. Lees verder >>
  4. Biologische behoeftes vervullen. Een glas water drinken, knuffelen of krabben als je jeuk hebt. Lees verder >>

Gedrag komt altijd voort uit één van deze vier behoeftes. Géén gedrag vertonen helpt soms ook om je doel te bereiken. Vaak is niets doen een vorm van vermijdingsgedrag.

Lees ook: 5 oorzaken van uitstelgedrag en wat je eraan kun doen.

Oefen eens met mensen die je om je heen ziet. Welke van de vier redenen, de vier ‘functies’ van gedrag zie jij bij de ander? Of bij jezelf? Gedrag en gedragsverandering vraagt dat je oefent met de vier redenen van gedrag. Kijk maar eens naar het voorbeeld hieronder.

Hoe kun je snel afvallen?

Alhoewel ik mijzelf een concreet doel stel om af te vallen, verval ik in oud gedrag. Waar komt mijn oude gedrag vandaan? Ik vermijd het sporten en meer bewegen, want het valt me zwaar om dat te doen. Daarnaast heeft mijn lichaam de biologische behoefte ontwikkeld voor ongezonde voeding, want smaakt lekker. Toch voelt het goed om mijn goede voornemens te herhalen voor mijzelf en met anderen te delen. Daarmee vestig ik de aandacht op mijzelf.

Ondanks dat gedrag altijd logisch is en altijd een duidelijke reden heeft, lukt het ons lang niet altijd om ander gedrag te vertonen. Dat komt omdat ons huidige gedrag een gevoel van veiligheid en vertrouwen geeft. Hoe serieus moet je gevoel eigenlijk nemen?

Waar komen emoties vandaan?

Emoties en gedrag zijn nauw met elkaar verbonden. Ook bij het onderwerp emoties geldt helaas dat het voor veel mensen zo gebruikelijk geworden is om emoties te hebben, dat zij ze er niet meer met afstand naar kunnen kijken. Alhoewel het lastig is om emoties objectief te bekijken, levert het ongelooflijk veel voordelen op. Omdat gedrag gekoppeld is aan emoties, kan ik de kwaliteit van mijn emoties dus verbeteren met ander gedrag. Hoe zit dat?

Wat is de bedoeling van emoties?

Emoties zijn bedoeld als feedback mechanisme. Ze hebben een signalerende functie. Emoties vertellen ons of iets bij ons past (positief gevoel) of niet bij ons past (negatief gevoel). Op het moment dat ik gedrag vertoon, dan volgt daarop een bepaald gevoel. Althans, dat is de bedoeling. Emoties zijn enorm belangrijk om onszelf te vertellen of het veilig of niet veilig is om ons heen. Daar bovenop geven emoties richting in ons dagelijks doen en laten. Ik loop in een ruimte die pikdonker is en tast in het duister. Dat voelt niet goed; Een slok van een koud drankje op een terras in hartje zomer. Dat voelt goed; Op de snelweg word ik afgesneden door een andere weggebruiker. Dat voelt niet goed; Ik ontvang een leuk berichtje van iemand waar ik veel om geef. Dat voelt goed.

Er zijn vier basisemoties vanaf geboorte

Alhoewel er letterlijk duizenden benamingen zijn van verschillende soorten emoties, word je slechts met vier soorten emoties geboren. Alle andere emoties zijn afgeleid van deze vier basis emoties. De vier basisemoties waarmee we allemaal ter wereld komen zijn..

  • Blijdschap – ik krijg iets wat ik wil;
  • Angst – ik wil voorkomen dat ik iets vervelends krijg;
  • Boosheid – ik krijg iets dat ik niet wil;
  • Verdriet – ik raak iets kwijt dat ik had.

Emoties, gedrag en gedragsverandering

Emoties hebben een signalerende functie, maar lang niet iedereen behandelt zijn of haar emoties op die wijze. Veel mensen verhouden zich tot hun negatieve of positieve gevoel. Hun gevoel wordt de trigger voor hun toekomstige gedrag, in plaats van dat zij hun emoties zien als feedback na hun huidige gedrag.

Lees ook: Reageren vanuit emotie is niet zo verstandig. Dit is waarom.

Hieronder laat ik het verschil zien wat er gebeurt als je emoties voor of na je gedrag plaatst.

Hoe kun je snel afvallen?

Het lukt maar niet om af te vallen en ik voel me negatief over mijzelf. Vervolgens zijn er twee manieren waarop je hier mee om kunt gaan.

  1. Ik laat mijn emoties mijn gedrag bepalen. Ik heb het gevoel dat ik faal en voel me minderwaardig. Het wordt nooit iets met mij en mijn gewichtsverlies. Laat maar zitten dat afvallen, ik doe het toch nooit goed. Ik blijf ongezond eten en laat dat sporten en meer bewegen maar zitten. Dat wordt toch nooit wat;
  2. Ik zie mijn emoties als feedback op mijn keuzes. Als ik iets ongezond gegeten heb en onvoldoende bewogen heb op een dag dan ervaar ik dat als negatief. Ik zit met een schuldgevoel. Mijn voornemen (afvallen) en mijn gedrag (ongezond eten) passen niet bij elkaar. Daarom krijg ik daar een negatief gevoel bij. Mijn doelen komen niet overeen met mijn gedrag. Ik heb iets te doen;

Hoe serieus moet je emoties nemen bij gedragsverandering?

Zoals gezegd zijn emoties bedoeld als een feedback mechanisme op wat je doet. Het is niet eenvoudig om je emoties op die manier te (blijven) plaatsen. Om die reden zie je mensen heel verschillend omgaan met emoties. Uit onderzoek blijkt dat de mate waarin emoties bij mensen binnenkomen, enorm kan verschillen tussen individuen onderling. Emoties zijn dus belangrijk als je nadenkt over gedrag en gedragsverandering.

Gevoelsmensen

Zo zijn er mensen die zich helemaal vereenzelvigd hebben met hun emoties. Die mensen herken je aan een omschrijving als ‘gevoelsmens’. Zij worden soms door hun omgeving gestimuleerd om dat vol te houden door ‘vooral dicht bij je gevoel te blijven’. Voor deze mensen werkt het heel goed om emotioneel geladen te zijn. Zij gebruiken hun emoties altijd als kompas. De vraag is of dat verstandig is, omdat emoties heel subjectief zijn. Gevoelsmensen worden door de ander vaak als onvoorspelbare mensen betiteld.

Koele kikkers

Ook zijn er mensen die heel veel afstand hebben gecreëerd tot hun emoties. Over het algemeen is dit een extreem beschermingsmechanisme om in control te blijven van een situatie. Deze mensen laten emoties zelden binnen komen en reageren over het algemeen zonder emotie. Net als bij de gevoelsmensen werkt deze aanpak heel goed voor de persoon zelf. Zij hebben geen ‘last’ van emoties, zo hoor je terug als je verdiepende vragen stelt. ‘Ik kan niets met emoties’. Daarmee geeft iemand aan dat de associatie is dat emoties lastig zijn. De vraag is of deze absolute en technische aanpak verstandig is, omdat de meeste mensen graag met empathie behandeld worden.

Emoties is 'work in progress'

De grootste groep mensen zit tussen tussen gevoelsmens en koele kikker in. Zij zijn de mensen die proberen soms wel en soms niet met behulp van hun emoties door het leven te navigeren. Dat is een continue zoektocht en daar moet je voor open staan. Waar laat ik mijn emoties zien en bij wie? Hoe doe ik dat? De plek die emoties innemen verschilt dus van mens tot mens. Onderzoek toont aan dat emoties van grote toegevoegde waarde zijn voor het geluksgevoel. Het is dus heel belangrijk dat je emoties leert te ‘reguleren’. Alle vier de basisemoties hebben zo hun rol in het leven en zijn van belang. Wel is het van belang om te doorzien dat emoties voor subjectief zijn en dus geen ‘waarheid’ hoeven te zijn.

Lees ook: Wat is empatisch vermogen en waarom is empathie niet altijd verstandig?

De betekenis van taal

Nog even terug naar de twee opties van het verhaal over gewicht verliezen. Welk verhaal past het meest bij jou? ‘Ik heb het gevoel dat ik faal en voel me minderwaardig’ of ‘mijn doelen komen niet overeen met mijn gedrag. Ik heb iets te doen.’? Via taal sta je niet alleen met anderen in contact, maar ook met jezelf. De taal die zich in je hoofd afspeelt, is mede bepalend voor je gedrag. Gedrag en gedragsverandering zijn nauw verwerven met taal. Als je jezelf voortdurend een teleurstellend verhaal vertelt, dan is het niet vreemd dat je op een gegeven moment ook teleurgesteld bent en je ernaar gaat gedragen. Wanneer je jezelf een verhaal over kracht en hoop vertelt, is de kans aanzienlijk dat je denkt in kansen en een stap voorwaarts doet. Het is belangrijk om attent te blijven op de taal die je gebruikt. Voorkom dat je teveel wegzakt in je eigen negatieve verhaallijnen. De kans is namelijk aanzienlijk dat hoe vaker je jezelf iets vertelt, hoe groter de kans is dat je het daadwerkelijk gaat geloven.

Lees ook: Waarom is het leven zwaar?

Taal en de werking van de hersenen

Onderzoek laat zien dat de associatie met taal heel bepalend is voor de manier waarop we denken. We worden wat we denken. Zo is er een volk op deze wereld die de kleuren donkerblauw en lichtblauw ziet als compleet verschillend. Zij ervaren deze twee soorten blauw niet als een variatie op blauw zoals wij dat doen, maar maken een onderscheid zoals wij dat doen bij rood en geel. Dat zij donkerblauw en lichtblauw benoemen als compleet verschillende kleuren krijgen kinderen van jongs af aan mee tijdens de opvoeding. De hersenen worden via taal anders gevormd in het kijken naar blauw en als volwassenen zien zij niets anders dan twee compleet verschillende kleuren.

Je denkt wat je kent

Hersenonderzoek bij deze groep mensen laat zien dat hersenactiviteit op heel verschillende plekken plaats vindt tijdens het zien van donkerblauw of lichtblauw. Zoals bij ons de hersenen oplichten bij rood of geel, nemen zij donkerblauw en lichtblauw waar als heel verschillende kleuren. Omdat ze dit aangeleerd kregen. Als wij na onze opvoeding zo’n hersenonderzoek met variaties op blauw krijgen, dan lichten de hersenen ongeveer op dezelfde plek op. Omdat wij aangeleerd kregen dat lichtblauw een variatie is op donkerblauw speelt zich dat in hetzelfde deel van de hersenen af. Onze hersenen schikken zich dus letterlijk naar de betekenis die we geven aan dingen. Taal is hierbij bepalend.

Lees ook: Wie ik ben geworden? Ik ben wat ik om mij heen dénk te zien.

Dezelfde woorden, andere betekenis

Als het woord ‘blauw’ bij jou heel anders op kan lichten bij mij omdat wij een andere opvoeding hebben gehad, voor welke woorden geldt dat dan nog meer? Wat versta jij onder ‘vriendschap’, ‘liefde’ of ‘collegialiteit’? De associaties die jij ophaalt bij deze woorden, zijn niet mijn associaties. We lijken het over hetzelfde te hebben als ik aangeef dat ik een waardevolle vriendschap ervaar, maar misschien is jouw interpretatie van het woord vriendschap wel heel anders. En lichten jouw hersenen dus compleet anders op dan die van mij. Dat ik een woord uitspreek dat jij kent, wil niet zeggen dat jij begrijpt wat ik eronder versta. Zie hier een levensgrote mogelijkheid om ondanks goede bedoelingen compleet langs elkaar heen te praten.

Gedrag en gedragsverandering gaat dus ook over taal

Wil je tot gedragsverandering komen, dan speelt taal een belangrijke rol. Door goed te luisteren naar iemand kun je ophalen hoe die persoon naar de wereld kijkt. Wat voor hem of haar belangrijk is. De taal die iemand uitspreekt zegt veel over het referentiekader van die persoon. Hoe je naar de wereld kijkt uit je via taal, bedoeld én onbedoeld. Als Gedragscoach let ik goed op de woorden die iemand gebruikt, omdat ik daarmee ophaal hoe die persoon naar de wereld kijkt. Ben je prestatiegericht, of wil je juist ‘vooral samenwerken’? Word je gedreven door status en positie, of spreek je taal zoals ‘ondersteunend’ en ‘helpend’? Oefen maar eens met het scherp luisteren naar taal. Je zult zien dat door te oefenen, je steeds meer begrijpt van de ander.

Hoe kun je snel afvallen?

Ik laat me niet kisten. Als het me niet lukt om gewicht kwijt te raken, dan weet ik wel weer hoe de reacties zullen zijn. Vorig jaar nog kreeg ik goedbedoelde tips van Jan, die mij vertelde dat ik vooral dóór moest gaan. Alsof ik dat niet weet. Niet iedereen heeft het zo eenvoudig als hij dat heeft met zijn afgetrainde lichaam. Voor hem is het allemaal maar normaal.
Uit dit voorbeeld blijkt dat jezelf er niet onder laten krijgen, belangrijk is voor deze persoon. Dat blijkt uit het woord niet laten ‘kisten’. Ook zijn er negatieve ervaringen uit het verleden met het niet halen van de gestelde doelen. Dit komt naar voren uit ‘weet ik wel weer hoe de reacties zullen zijn’. Daarnaast zijn er ook negatieve associaties met mensen die adviezen geven. Die zijn niet helpend, wat blijkt uit de opmerking ‘alsof ik dat niet weet’.

Wat is een mens?

Waar staan we nu als het op gedrag en gedragsverandering aankomt? We weten wat gedrag is en waar gedrag vandaan komt. We kunnen emoties plaatsen en we begrijpen wat voor plaats taal inneemt. Al deze onderwerpen spelen zich af in het hier en nu. Het wordt tijd om in te gaan op het referentiekader waarmee een mens naar de wereld kijkt. Waarmee jij naar de wereld kijkt. Als jij iemand tegenover je hebt, dan spreek jij (via taal) met een ander mens. Wat is eigenlijk een mens?

Een mens als optelsom van 3 factoren

Wat is een mens? Meestal beschrijven we een mens als een ‘individu’ of een ‘persoon’ met een bepaald ‘karakter’. Wat we denken speelt zich af in onze ‘psyche’, waarin we ‘bewust’ nadenken. Die woorden zeggen mij persoonlijk niet zoveel en om die reden ben ik op zoek gegaan naar een meer praktische definitie van een mens. Als ik tot gedrag en gedragsverandering wil komen, dan heb ik niet zoveel aan vage begrippen die zich afspelen in het hoofd. Ik wil concreet aan de slag met mijn eigen gedrag en dat van de ander. Wat helpt daarbij? De manier zoals de Gedragsanalyse kijkt naar de mens werkt heel goed voor mij.

De wetenschap van de Gedragsanalyse stelt dat de mens een optelsom is van drie factoren.

1. Aanleg

De eerste van de drie factoren is aanleg. Je wordt geboren met een bepaalde aanleg. Iedereen is genetisch geladen met bepaalde voorkeuren en -jawel- onlogische afwijkingen. Het blijkt dat we helemaal niet de rationele wezens zijn die we heel lang dachten te zijn. We doen onlogische en soms ronduit domme dingen en we doen dat allemaal. Daarnaast hebben we ook persoonlijke voorkeuren en allergieën.

Aanleg valt uiteen in twee grote categorieën.

  • Aanleg waar we allemaal standaard last van hebben. Dit zijn de zogenaamde ‘biases’ en ‘heuristics’, zo’n 200 (!) in totaal;
  • Aanleg die specifiek op jou van toepassing is. Dit is aanleg die gaat over jouw persoonlijke aangeboren voorkeuren.

Ik ga verderop in de tekst verder in op deze twee categorieën.

2. Ervaringen

De tweede van de drie factoren is die van jouw ervaringen. Vanaf je geboorte begin je met het ervaren en leren van dingen. Dat proces gaat door tot en met vandaag. Je leert taal, normen en waarden, je krijgt door wat emoties zijn en je geeft betekenis aan relaties. Je haalt wel of niet je rijbewijs, een duikbrevet of leert één of meerdere vreemde talen. Ervaringen op het werk, in de liefde, in vriendschappen en op de snelweg; je maakt van alles mee. Dit ‘vormt’ jou als persoon. Alles wat je hebt ervaren, al jouw associaties, maakt dat je vandaag bent wie je bent geworden. Je bent vaardig genoeg in taal om dit artikel te lezen, een device te bedienen waarop je dit kunt lezen en zit waarschijnlijk op een stoel of een bank omdat je weet dat dat het lichaam ontspanning geeft. Oftewel; je bent de optelsom van al je ervaringen én de dingen die je niet ervaren hebt. Daarover later meer.

3. Omgeving

Tenslotte je omgeving. Je neemt jouw Aanleg en Ervaring mee in de dingen die je op dit moment doet. Jij dient je te verhouden tot je omgeving. Maar hoe passend is die omgeving voor jou persoonlijk? Voordat je zelfstandig een auto (= omgeving) mag bedienen, leren we je eerst de vaardigheden aan. Klinkt logisch toch? Maar hoe zit het met je eerste liefde, de eerste baan, relaties, samenwerken, of een potje Monopoly zonder dat je het ooit eerder speelde? We blijken soms helemaal niet in staat om om te gaan met onze omgeving. Soms vraagt werk teveel. Of heb je teveel rollen in het leven. Hoe ga je om met het verlies van een naaste? De omgeving is in zo’n geval niet passend en dat levert een bepaalde vorm van spanning op. Dat noemen we ook wel ‘stress’. Toch zullen we soms om moeten gaan met die omgeving, ondanks dat we niet geleerd hebben hoe we dat moeten doen.

Als het gedrag van een mens de optelsom is van Aanleg, Ervaringen en de Omgeving van dat moment, dan zou je kunnen stellen dat dit ook voor dieren geldt. Ook het gedrag van dieren komt voort uit Aanleg, Ervaringen en Omgeving.

Quiz-vraag: wat is het voornaamste verschil tussen mensen en dieren?

Je bent vooral wat je geworden bent

Wie jij nu bent is een gevolg van wat je hebt meegemaakt vanaf jouw geboorte, gecombineerd met de aanleg die je meekreeg. De Gedragsanalyse stelt zelfs dat je alleen maar gedrag kunt laten zien wat je ooit leerde in het verleden. Daarmee stelt zij ‘vrije wil’ ter discussie. Even los van of je daarin mee moet gaan, ik haal wel een belangrijke les uit het vormingsproces van mijzelf en de ander. Ik ben op dit moment wie ik geworden ben in de loop van de afgelopen decennia. In de loop van mijn leven heb ik een aantal zaken meegemaakt en niet (!) meegemaakt. Omdat ik vooral herhaal wat ik zie en negeer wat ik niet zie, is mijn blik op anderen en de rest van de wereld nooit compleet. Ik concentreer me op datgene waar ik gewend mee ben om me op te concentreren. Een leuk voorbeeld daarvan vind je in het filmpje hieronder.

Waarom is gedrag en gedragsverandering zo complex?

Omdat je zal moeten achterhalen waar gedrag vandaan komt en welke plek emoties krijgen. Je zal daarnaast rekening moeten houden met hoe iemand, zoals jijzelf, gevormd is in de loop van de tijd en je kunt niet zomaar vertrouwen op taal. Want wat iemand zegt is misschien iets heel anders dan jij verstaat. Daar bovenop komt nog een heel andere belangrijke uitdaging.

Gedrag van de mens is niet rationeel

Zoals hierbij bij ‘Aanleg’ ook aangegeven, blijkt de mens soms heel onlogische en domme dingen te doen. De mens gedraagt zich helemaal niet rationeel, terwijl we onszelf dit wel vaak voorhouden. “Denk eens na!”, zeggen we dan tegen elkaar. Alsof nadenken kan voorkomen dat we onverstandige dingen doen. Helaas blijkt dit lang niet altijd zo te zijn. We blijken een hele reeks vooringenomen gedrag te vertonen en dat kregen we genetisch mee vanaf de geboorte.

Biases, heuristics en gedragsverandering

Als we proberen iets te beoordelen, hebben we last van ‘biases’, wat ‘vooroordelen’ betekent. We zijn vooringenomen over bepaalde zaken, zonder dat we dit door hebben. Daarnaast zijn we op zoek naar ‘heuristics’; praktische kort door de bocht verklaringen. Deze biases en heuristics zijn via onderzoek in kaart gebracht en tientallen ervan zijn keihard bewezen. De mens gedraagt zich aantoonbaar irrationeel. Daar is geen ontkomen aan. Vervelender is dat je dit niet bij jezelf kunt vaststellen, want je kunt niet zien wat je niet ziet.

Lees ook: de betekenis van bias gaat vooral over gedrag en gedragsverandering.

Een paar voorbeelden van biases en heuristics

  • The Dunning-Kruger Effect. Hoe minder je van iets weet, hoe meer je geneigd bent om te denken dat het eenvoudig te begrijpen is;
  • Confirmation Bias. De aangeboren neiging om de ideeën die we zelf hebben extra te onderbouwen om ze (opnieuw) te bevestigen;
  • Self-Serving Bias. We zijn gesteld op argumenten die onszelf vrijpleiten als we iets verkeerd doen. En prijzen onszelf extra bij succes;
  • Optimism Bias. Je bent bovengemiddeld positief over jouw kansen op voorspoed en de mate waarin jou iets negatiefs kan overkomen.

Waarom vertonen we onlogisch gedrag?

Biases en heuristics hebben een heel belangrijke taak. Ze voorkomen dat we te lang bij dingen stil staan. Ja, dat lees je goed: de mens is geprogrammeerd met vooringenomenheid en mentale ‘short-cuts’ en dat heeft een doel. De hersenen hebben ongeveer 20% van de brandstof nodig van het menselijk lichaam, terwijl de hersenen maar 2% aan gewicht van het lichaam innemen. Verhoudingsgewijs gaan er dus veel te veel calorieën op aan de hersenen. Om energie te besparen, is ‘optimale nieuwsgierigheid’ doorgestreept tijdens onze evolutie. Hoe sneller we tot een oordeel kunnen komen, hoe ‘beter’ dit is. Althans, zo vindt de natuur. Hoe meer calorieën er bespaard kunnen worden, hoe meer energie we overhouden voor jagen en verzamelen zo is het idee. Dat we de afgelopen eeuwen veel meer waarde zijn gaan hechten aan ‘ratio en rede’ en nieuwsgierigheid op prijs stellen, wil niet zeggen dat we 6 miljoen jaar aan evolutie door kunnen strepen. Deze biases en heuristics zijn dus belangrijk bij gedrag en gedragsverandering.

Specifieke, persoonlijke Aanleg vanaf de geboorte

Naast de aangeboren vooringenomenheden en mentale short-cuts waar we allemaal last van hebben, zijn er ook drijfveren die specifiek op jouw persoon van toepassing zijn. We blijken allemaal onze eigen voorkeuren en allergieën te hebben. Deze verschillen van mens tot mens – zelfs tussen kinderen onderling van dezelfde ouders. Waar volwassenen samenwerken worden er nogal eens drijfveren tests losgelaten op mensen om te zien waar ze van zijn. Grofweg zijn er een aantal elementen te benoemen waar je in meer of mindere mate gesteld op bent.

  • De neiging om te structureren, ordenen en overzicht te houden;
  • Een voorkeur om te analyseren wat er gaande is om je heen;
  • Het vertonen van kracht als zaken niet gaan zoals je graag ziet;
  • De drijfveer om voortdurend vooruit te willen en concreet te worden;
  • Vooral samen willen werken met anderen om onderdeel te zijn van de groep;
  • Een gevoel van veiligheid en geborgenheid als behoefte centraal stellen.

Willen we komen tot ander gedrag en gedragsverandering, dan is het van belang om te weten waar de persoonlijke voorkeuren liggen. Dit zegt namelijk iets over waar de aansluiting met de ander gevonden kan worden.

Gratis download

10 redenen waarom gedragsverandering mislukt
lex@zzp-erindezorg.nl

Gedrag en gedragsverandering samengevat

Gedrag komt op een veelzijdige manier tot stand. We zijn niet altijd met elkaar eens wat gedrag precies is, waardoor het onderwerp gedrag een stuk ingewikkelder lijkt dan het is. Maar ook al is gedrag zelf eenvoudig onder woorden te brengen, het beïnvloeden ervan is niet gemakkelijk. Wat voor functie gedrag heeft is niet zomaar te doorgronden, zeker als het om ‘vermijden’ gaat. Emoties vervullen een heel belangrijk element binnen het onderwerp gedrag en lang niet iedereen is in staat gepast met zijn of haar emoties om te gaan. Daar bovenop komt dat ‘taal’ het belangrijkste middel is voor mensen om in contact te staan met elkaar, maar we helemaal niet hetzelfde op dezelfde woorden blijken te reageren. Tel daarbij dat wie ik ben een vormingsproces is van tientallen jaren en ik dus diep in mijn eigen overtuigingen zit. Nog los van het feit dat ik aanleg heb om onverstandige dingen te doen – net zoals jij dat hebt. Ook heb ik persoonlijke voorkeuren die deels bepalen of ik met jou wil samenwerken, juist kracht ga vertonen of vooral op zoek ben naar veiligheid en gevoel. Anders gezegd is gedrag complex. Of liggen er juist talloze opties om met gedrag aan de slag te gaan?

Lees ook: Meer grip op gedrag, hoe bereik je dat?

Wil je jezelf beter begrijpen?

Zou je graag jezelf en jouw eigen gedrag beter willen begrijpen? Dan helpt dit lange artikel je hopelijk al wat op weg. De onderwerpen waarover je in dit artikel hebt kunnen lezen, zou je om kunnen buigen naar belangrijke vragen om meer zicht te krijgen op je eigen gedrag.

  • Kun jij jouw persoonlijke doelen omzetten naar concrete gedragingen die je zou willen vertonen?
  • Bedenk welk gedrag anderen het meest vervelend vinden aan jou. Waarom is dat gedrag toch logisch?
  • Breng jouw week eens in kaart. Wanneer vermijd je, ben je op zoek naar aandacht en werk je aan concrete doelen?
  • Welke plek nemen emoties bij jou in? Ben je ‘gevoelsmens’ of ‘heb je er niets mee?’. Of zit je juist ergens tussenin?
  • Taal speelt door het hoofd. Welke verhalen vertel jij jezelf? Hoe zou je dit ook anders kunnen zien?
  • Wat heeft jou het meest gevormd in jouw leven? In positieve én negatieve zin? Zijn er ook andere conclusies mogelijk?
  • Kun jij omgaan met jouw omgeving? Welke rollen heb jij allemaal? Vallen ze te combineren met elkaar?
  • Waar heb jij aanleg voor ontwikkeld? Waar ligt jouw allergie? Valt er binnen die allergie nog iets te leren van de ander?

Hoe vind je een goede coach?

Veel mensen kiezen voor ondersteuning van een coach om aan de slag te gaan met de eigen doelen. Maar wat is een goede coach? Een goede coach doorziet de logica van wie jij geworden bent, maar weet aan de andere kant ook de vaste sporen in jouw verhaal ter discussie te stellen. Als mens heb je de aangeboren neiging om te zien wat je al zag. We zijn namelijk heel goed in onszelf bevestigen in wat we al weten. Jij en ook ik heb dus per definitie iemand anders nodig om verleid te worden uit het eigen referentiekader te stappen. ‘Life starts at the end of your comfort zone’, zeggen ze dan. Wil je jezelf beter begrijpen, ga dan aan de slag met vragen die betrekking hebben op jouw gedrag en kom tot gedragsverandering. Ga op de rand staan van je eigen referentiekader en vraag iemand om je te begeleiden bij het zetten van een stap over die rand.

Wil jij anderen beter begrijpen?

Dit artikel over gedrag en gedragsverandering heeft een aantal onderdelen besproken over waar gedrag vandaan komt. Het is goed mogelijk om dit soort elementen in te zetten om de samenwerking met anderen te verbeteren. Of het nu je partner is, een collega, een naaste buur of verre vriend; het zijn allemaal mensen en mensen vertonen bepaald gedrag. Welke vragen zou je kunnen stellen om anderen beter te begrijpen?

  • Waar komt het gedrag van de ander vandaan? Aandacht krijgen, vermijden of heeft iemand een concreet doel?
  • Kun je het gedrag van de ander verklaren? Gedrag is altijd logisch, ook al vind jij het misschien vervelend gedrag.
  • Wat voor taal spreekt de ander? ‘Taal is de spiegel van de ziel‘, alleen vraagt het wel veel oefenen met luisteren.
  • Hoe toont iemand over gevoel en emotie? Komt het woord überhaupt naar boven, of is iemand emotioneel?
  • Hoe is iemand gevormd in het verleden? Dat zegt namelijk van alles over gedrag in het hier en nu.
  • Onder welke omstandigheden leeft iemand? Gedrag wordt bepaald door wat er in je omgeving aanwezig is.
  • Wees vooral nieuwsgierig. Het aller- allerbelangrijkste element in de samenwerking met anderen. Stel jouw oordeel uit.

Wat is de aanpak van de Gedragscoach?

Achteraf gezien ben ik van nature coachend voor individuen en groepen mensen. Ik vind luisteren en dialoog het mooiste wat er is. Inmiddels mag ik dat als professional doen. Ondanks dat ik meer en meer ben gaan begrijpen over gedrag, merk ik dat ik mijn aanpak altijd dezelfde gebleven is. Ik heb alleen meer gereedschap om te kunnen verklaren, om vervolgens oplossingsrichtingen en perspectief te kunnen bieden. Op welke manier help ik mensen op weg?

  1. Overzicht krijgen: een probleem ontrafelen in losse onderdelen geeft overzicht. Ik blijk sterk analytisch van aard en deel een probleem op in onderdelen;
  2. Begrip creëren: waarom is jouw gedrag logisch en van anderen om jou heen? Dit komt neer op kennis opdoen over gedrag en gedragsverandering;
  3. Perspectief bieden: praktische handvatten en technieken voor de toekomst. Dit vraagt kennis over de techniek van gedragsverandering en valt te leren;
  4. Niet overnemen: jouw leven, jouw keuzes. Ik vind het belangrijk om alle mogelijke keuzes voor te leggen en het niet te beperken tot één advies.

Wat is er nodig voor gedragsverandering?

In dit lange artikel heb ik een aantal elementen benoemd die van belang zijn voor gedrag en gedragsverandering. Ik ben ingegaan op wat gedrag concreet is, wat de 4 drijfveren zijn voor gedrag, hoe je naar emoties kunt kijken en naar het belang van taal. Daar bovenop heb ik het gehad over wat een mens is en hoe irrationeel we functioneren. De vraag blijft over hoe we dan praktisch gedrag gaan veranderen met alles wat we nu weten. Voordat ik je doorverwijs naar een artikel met een overzicht van alles techieken voor gedragsverandering, wil ik nog één belangrijk onderwerp met je doornemen. Het is de basis van gedragsverandering wat mij betreft en voordat we kijken naar slimme technieken, wil ik eerst deze motor voor gedragsverandering met je bespreken.

Maar eerst, een paar vragen..

  • Waarom kijk jij op je telefoon als je een signaal van een berichtje hoort?
  • Hoe komt het dat jij meestal hetzelfde ontbijt eet na het opstaan?
  • Waar komt jouw specifieke kledingstijl vandaan? 
  • Ook jij een favoriete playlist aan muziek? Hoe komt dat?
  • Waarom gebruik jij e-mail?

Zoals ik al eerder stelde is gedrag zó vanzelfsprekend, dat het je niet eens meer opvalt. Waarom doe jij de dingen die je doet? Op alle vijf de vragen hierboven geldt hetzelfde antwoord. 

Omdat jij ervaart dat het werkt.

Oftewel, ons gedrag past zich aan naar wat werkt. En wat niet werkt. Hoe komen we erachter wat wel en niet werkt? Door onze ervaringen; de motor van gedrag.

De kracht van consequenties

Ons gedrag wordt voor het allergrootste deel bepaald door hetgeen wat volgt ná gedrag. Als ik op mijn telefoon kijk, ervaar ik verbinding met een ander. Dus herhaal ik dat. Het ontbijt dat ik eet, ervaar ik als prettig. Dus herhaal ik dat. Mijn kledingstijl doet mij goed voelen ervaar ik. Dus herhaal ik dat. Bij de playlist op mijn telefoon ervaar ik leuke klanken en herkenning. Dus herhaal ik dat. E-mail helpt mij een boodschap over te brengen. Dus herhaal ik dat.

We zijn dus heel gevoel voor wat er volgt op gedrag. De gedragswetenschap Gedragsanalyse noemt dat ‘consequenties’. De kracht van consequenties die volgen op mijn gedrag is enorm. Groter dan wat mij verteld wordt vóór mijn gedrag.

Lees ook mijn lange artikel met technieken voor gedragsverandering.

Niet zo effectief

Een verkeersbord bevindt zich vóór mijn gedrag in de auto. Het is een richtlijn op de toegestane snelheid. Deze interventie is niet effectief, want wordt mij aangereikt voor mijn gedrag. Hard rijden vind ik leuk, dus doe ik dat.

Heel effectief

Een boete volgt ná mijn gedrag. Ik heb te hard gereden en dit is de consequentie. Ik ervaar dat ik geld kwijt raak. Straf en boete zijn manieren om ongewenst gedrag af te leren. Niet leuk, wel effectief.

Gedragsverandering gaat vooral over wat jij of de ander ervaart

Gedrag en gedragsverandering heeft vooral te maken met beleving. Wat heb jij belangrijk gemaakt voor jezelf in jouw leven? Welk verhaal vertel jij jezelf? Wat heeft de ander belangrijk gemaakt voor zichzelf en wat zijn de lijnen die zich afspelen in zijn of haar hoofd? Er zijn allerlei redenen waarom we bewust én onbewust de dingen doen die we doen en er zijn heel duidelijke redenen waarom mensen (expres) dingen níet doen. De taak is nu om te kijken naar hoe we gedrag praktisch kunnen beïnvloeden. We hebben iets te doen met de vier functies van gedrag, de plaats van emoties en hetgeen iemand ervaart voor én na het gedrag. Ook moeten we rekening houden met de voorgeschiedenis van een mens, de omgeving waarin hij geplaatst wordt en de aangeboren goede en minder goede neigingen. We hebben dus nog wat te doen. Ga je mee naar het volgende onderwerp? Hoe kun je gedrag veranderen? Want ja, je kunt een mens van zijn bestaande opvattingen af laten wijken. Kijk maar eens naar het filmpje hieronder.

Recente artikelen

Grip op gedrag is grip op je leven.
Begrijp wat er speelt, maak andere keuzes en bouw aan gezonde relaties.

Onze website

Introductie

Neem contact met ons op

Facebook-f X-twitter Youtube
© 2025 DeGedragscoach. All Rights Reserved